Wie is banger; het paard of ik

Wie is banger; het paard of ik?

Van kleins af aan ken ik een grote interesse in paarden en zijn ze niet weg te denken uit mijn leven. Daarnaast ben ik ook altijd zeer nieuwsgierig geweest naar wat de mens drijft en waar bepaald gedrag vandaan komt. Hier heb ik mijn beroep van gemaakt en ik ben nu al wat jaren werkzaam als psycholoog in de GGZ. Mijn liefde voor paarden en mijn achtergrond als psycholoog is een mooie combinatie. Als we werken met dieren, en in dit geval paarden worden we namelijk altijd geconfronteerd met onze eigen gevoelens, gedachten en gedrag. Het zijn immers levende wezens waarmee we een samenwerking aangaan. In die samenwerking is er sprake van reacties op elkaars wederzijdse gesteldheid, bewust en onbewust.

Toen ik de vraag kreeg of ik vanuit mijn professie en ervaring met paarden iets wilde schrijven over het thema ‘angst’, hoefde ik hier dan ook niet lang over na te denken. Om dieper op dit thema in te gaan eerst terug naar de basis.

Evolutietheorie nader bekeken

Paarden zijn van nature zeer coöperatieve en sociale wezens omdat ze dit moeten zijn om in kuddes te kunnen leven. Dit is het basis ingrediënt voor het leven in groepen, je moet met elkaar overweg kunnen en op elkaar kunnen rekenen om te overleven. In dat opzicht lijken mensen en paarden op elkaar, ook mensen zijn van oorsprong sociale wezens. Vanuit een paard zijn perspectief is er altijd veiligheid in aantal te vinden (safety in numbers). Wanneer een paard bang is of in de problemen raakt, zal het altijd iemand zoeken die hem kan helpen.

Naast het sociale aspect, is een paard evolutionair gezien een prooidier. Dit betekent dat ze altijd op hun hoede moeten zijn en in beweging moeten blijven om te overleven. Hiervoor hebben ze twee eigenschappen meegekregen: reactietijd en snelheid. Door de korte reactietijd zijn ze in staat om zo snel mogelijk te vluchten zodat ze een voorsprong hebben op het jachtdier. Hierdoor zijn paarden zo reactief en alert hun omgeving. Zodra ze gevaar zien, horen, ruiken of voelen zal hun eerste reactie zijn vluchten. Ga maar eens na hoe vaak je denkt; ‘huh waar schrikt hij nu van, ik zie het niet’.

Dan nu de mens onder de loep genomen. Mensen zijn, als we helemaal terug gaan naar de oertijd, jachtdieren. Enkele simpele fysieke verschillen tussen jacht en -prooidieren. Jachtdieren hebben ogen voorop het hoofd, dit wordt binoculair zicht genoemd. Hiermee kunnen ze focussen op dingen (prooien) die in het vooraanzicht staan. Paarden hebben bijna 360 graden zicht en hebben deze focus niet en kunnen juist beter hun omgeving scannen. Paarden zijn hiermee dus erg goed in het analyseren van, in onze huidige gedomesticeerde tijd, ons.

Als je dit nu naast elkaar zet; mensen zijn jachtdieren en paarden zijn prooidieren, eigenlijk zijn we niet gemaakt om samen te leven, laat staan om samen te werken. Dus is het een opgave en een uitdaging om met deze evolutionaire verschillen in het achterhoofd toch een waardevolle en gelijkwaardige samenwerking te ontwikkelen. Wanneer we een paard iets willen laten doen en het paard wil het niet, dan zijn we vanuit ons jachtinstinct geneigd om niet te stoppen. We zijn eerder geneigd steeds harder te proberen ons doel te bereiken. Des te harder wij te werk gaan, des te meer het paard in zijn prooidierrol komt. Hij zal dan gaan vluchten, en wanneer dit niet kan zal hij zich verdedigen. De sleutel in het werken met paarden is om het paard te laten inzien dat het bij jou hulp kan zoeken wanneer nodig. Maar hoe doen we dit, als ook wij angstig kunnen zijn en deze angst niet altijd herkennen of ermee om weten te gaan?

Angst bij mens en paard

Tot zover, in een notendop de evolutionaire verschillen en uitdagingen. Dan komen we op het universele begrip ‘angst’. In mijn werk begeleid ik dagelijks mensen die last ondervinden van een angststoornis. Met hen begin ik altijd met het begrip ‘angst’ te onderzoeken; wat betekent het voor jou en wat houdt het begrip eigenlijk in? Ieder mens en dier kent angst. Wanneer er sprake is van gevaar is angst functioneel omdat het ons lichaam klaar maakt om te reageren op dit gevaar zodat de kans op overleven wordt vergroot. Angst is een functionele emotie, een normale reactie op een reële dreiging. Ook het af en toe gespannen, ongerust of zelfs bang zijn is normaal en goed. Maar als angst veelvuldig in gewone en niet-gevaarlijke situaties opkomt en onze dagelijkse bezigheden verstoort vormt het een probleem. Het kan ons dus ook in de weg komen te staan wanneer ons lichaam met angst reageert op iets wat niet daadwerkelijk een gevaar is. Bij paarden is dit net zo, echter zij zijn bang voor objecten die bewegen en geluid maken die ze niet kennen en dus als gevaarlijk worden bestempeld. Hoe komt dit nu?

Ook paarden kunnen met angst reageren op iets wat niet daadwerkelijk gevaarlijk is. Wanneer een paard wordt geboren weet het direct hoe het zich als paard moet gedragen. Niet het getrainde, gedomesticeerde paard dat we allemaal wel kennen, maar een wild dier dat alleen zijn instinct volgt. Zijn instinct zegt dat het moet vluchten voor alles dat eng is. Zij zijn bang voor objecten die bewegen en geluid maken die ze niet kennen. En deze objecten zijn eng, totdat het paard anders geleerd heeft. Dit basisprincipe zal het paard leiden van zijn geboorte tot aan zijn dood. Dit is tegelijkertijd het principe wat mensen het minst van een paard begrijpen. Omdat het paard niet reageert zoals wij denken dat het zou moeten reageren, vinden wij het paard soms dom en begrijpen we hem niet. In werkelijkheid reageert het paard op de enige manier die er in hem opkomt: het probeert zichzelf te beschermen en hiermee dus te overleven.

Samenwerken

Hoe kunnen we nu deze kennis van onszelf en het paard gebruiken om ondanks de verschillen toch een plezierige samenwerking te verkrijgen. Ik denk dat het begint bij ons als mens om ons bewust te zijn van onze algemene gesteldheid wanneer we werken met paarden. Zoals eerder genoemd vinden we ons in de gemene deler dat zowel wij mensen als paarden sociale wezens zijn die anderen nodig hebben om te overleven. Voor het leven in groepen is goed communiceren en observeren van essentieel belang. In het werken met paarden zijn deze sterk ontwikkelde observatievaardigheden een zeer geschikt hulpmiddel om ons bewust te worden van ons gedrag. Het paard observeert en analyseert ons gedrag en reageert hier instinctief en puur gevoelsmatig op. Deze reactie werkt dus als een spiegel van je eigen gedrag omdat het paard op elke kleine, subtiele (non-)verbale handeling en gevoel reageert. Vaak zijn wij ons niet bewust van bewegingen of uitdrukkingen die wij overbrengen. Door veranderingen aan te brengen in ons gedrag en onze energie kun je direct aan het paard zien of jouw reactie leidt tot het resultaat dat jij voor ogen had. Dit klinkt mooi maar de andere kant van het verhaal is dat wanneer wij bijvoorbeeld gespannen, bezorgd of angstig zijn, paarden dit meteen opmerken en hierop zullen reageren. Dit kan leiden tot miscommunicatie met soms gevaarlijke gevolgen van dien.

Je angst de baas

Misschien herken je, jezelf niet zozeer als een angstig persoon maar het ontkennen van elke vorm van spanning of angst gaat simpelweg niet. Zoals eerder gezegd is het namelijk een functionele emotie. Iedereen voelt zich wel eens angstig. Desalniettemin, denk ik dat we met z’n allen gewend zijn geraakt om deze kwetsbare emoties vaak te verbloemen, zowel naar onszelf als naar de buitenwereld. Helaas bestaat er nog altijd een taboe op het praten over psychische klachten. Dit geldt ook voor angstklachten. Dit vind ik spijtig en ik hoop een kleine bijdrage te kunnen leveren om dit onderwerp makkelijker ter sprake te kunnen brengen. Zodoende kunnen we onszelf en ook de paarden een stukje verder helpen.

Er is niet één remedie tegen angst die werkt in alle situaties. Ik zal een poging doen om een beeld te geven hoe wij het minst tegengewerkt kunnen worden door onze angsten in het werken met paarden. De eerste stap is het vergaren van kennis over de theoretische achtergrond van de mens en het paard. Deze kennis heb je nodig om je bewust te worden van signalen die wijzen op angst in je dagelijks leven. Het doel hiervan is om de angst als signaal en raadgever te gebruiken in plaats van angst als boosdoener te ervaren en ertegen te vechten. Het kost namelijk meer energie om iets niet te voelen of ergens niet aan te denken dan het te aanvaarden en te accepteren. Dit kan vreemd klinken en misschien ook wel weerstand oproepen. Wees gerust, ook dit is normaal. Zoals paarden zijn ook wij gewoontedieren en is elke vorm van verandering lastig en onwennig.

De sleutel om elke angst te overwinnen is het ‘in de ogen aankijken’. Hiermee kom ik bij de tweede stap wat ik eerder benoemde als ‘ons bewust worden van onze algemene gesteldheid’. Leer jezelf stil te staan bij hoe je er vandaag bij zit/staat wanneer je op stal komt en je iets met de paarden wilt gaan doen. Het kan zijn dat je meer gespannen bent dan anders. Soms kunnen we dit verklaren door een gebeurtenis soms ook niet. Dat hoeft ook niet altijd. Belangrijk is om je bewust te zijn van je spanning en je ook te realiseren dat onze paarden dit zullen opmerken. De een zal hier gevoelig voor zijn dan de ander, maar ieder paard zal het ‘opmerken’! Zelfs als wij in eerste instantie ons hier niet van bewust zijn. Dit is het mooie en tegelijkertijd het uitdagende aan het werken met paarden, ze confronteren ons met ons eigen gedrag.

Vervolgens is het goed te bedenken in hoeverre je, je in staat voelt om te gaan met de ervaren spanning, zorgen of angst. Het paard zal namelijk afgaan op hoe jij je voelt. Het is aan ons om op basis van onze gesteldheid een weloverwogen keuze te maken in wat gaan ‘we’ doen vandaag. Om dit verder uit te leggen zal ik als voorbeeld een techniek beschrijven die ik in behandeling gebruik om angstklachten aan te pakken. De techniek heet exposure wat inhoudt dat je, jezelf gaat blootstellen aan de gevreesde situatie. Op deze manier went je lichaam en geest aan de lichamelijke angstsensaties en leer je, jezelf aan dat de eerder gevreesde situatie niet daadwerkelijk gevaarlijk is. Hierdoor kan de angst zakken. Dit gaat echter niet zonder slag of stoot. Als we angstig zijn voelt het alsof de angstsensaties alsmaar erger en groter worden. Echter, elke angst heeft een plafond. Dit betekent dat hoe hevig het ook voelt de angst zal een piek bereiken. Daarna zal de angst langzaam afnemen. Deze piek bereik je alleen door jezelf lang genoeg bloot te stellen aan de gevreesde situatie om te ervaren dat het gevaar niet reëel is. In dit proces is het essentieel om jezelf dus uit te dagen en grenzen op te zoeken. Maar nog belangrijker is het om af te wegen met welke snelheid je dit doet. Soms heb je hierbij de hulp nodig van een coach of therapeut. Wanneer je te snel, te grote stappen wilt nemen, vergroot je de kans op een faalervaring en dit staat het overwinnen van een angst in de weg. Want wat nodig is om minder angstig te worden, is het vergroten van het zelfvertrouwen!

Focus op jezelf

Ik denk dat we in het werken met paarden soms geneigd zijn teveel van onszelf te vragen en verwachten dat ‘we het wel (aan)kunnen’. Misschien heeft dit ook wel te maken met onze focus op het trainen van onze paarden en iets minder op het trainen van onszelf. Daarmee bedoel ik niet dat we niet bezig zijn onszelf te verbeteren, het gros neemt les en verdiept zich in de leer van het paardrijden. Wel denk ik dat er nog winst te behalen valt in het meenemen van het mentale aspect van onszelf en die van de paarden.

Wat ons kan helpen in het werken met paarden is keuzes te maken waarin we onze spanning en mogelijke angst meenemen en serieus nemen. Dus het mogen accepteren dat er dagen zullen zijn dat je te gespannen bent en beter niet die moeilijke oefeningen kunt doen. Simpelweg omdat de kans op slagen klein is omdat het paard jouw spanning voelt en hierop disfunctioneel zal reageren. Het opzoeken van grenzen is zeker belangrijk, maar het erkennen van een haalbare doelstelling nog meer. Op lange termijn is dit namelijk de sleutel tot succes in het minimaliseren van je angst en het verbeteren van de samenwerking met je paard. Op deze manier maak je stappen die voor jou haalbaar zijn en creëer je voor het paard de beste leeromgeving. Namelijk het kunnen en willen opvolgen van de opdrachten die je hen geeft.

Dit alles is gebaseerd op het feit dat paarden volgdieren zijn en behoefte hebben aan richting en leiding. In de kudde zijn paarden gewend de leider te volgen en te handelen volgens zijn aanwijzingen. Wanneer een paard uit de kudde gehaald wordt, gaat het op zoek naar iemand die hem zegt wat te doen. Dit lijkt misschien voor vele van ons een raar fenomeen, een groot statig dier dat van jou wil weten wat hij moet doen. Echter paarden hebben behoefte aan leiding, dit geeft hen een gevoel van veiligheid en vertrouwen. Dit alles maakt dat paarden graag met en voor je willen werken. Aan ons is het dus om hen hierin te faciliteren door onszelf als vertrouwenswaardig persoon aan te bieden. Dit kan alleen als we eerst onze eigen angsten onder ogen komen.

Tekst: Veerle van Nieuwenburg

Foto's: Anneke Nies